სოფლის მთავარი სალოცავი

  თემაზე მუშაობდა შუაფხოს საჯარო სკოლის VIII კლასის მოსწავლე ბარბარე ჯაბანიშვილი
ხელმძღვანელი პედაგოგი: ირინე კალანდაძე  

ფშავში, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, ყველას თავისი სალოცავი ჰქონდა და აქვს. მთის ხალხის ცხოვრება რელიგიურ საფუძველზეა მოწყობილი. ყოველ თემს თავისი მფარველი ღვთისშვილი ჰყავს, ხოლო ყოველ ღვთისშვილს--თავისი „საყმო“. მართალია, ეს რწმენა-წარმოდგენები დამყარებულია ლეგენდებსა და მითოლოგიურ გადმოცემებზე, მაგრამ  მათში არის სინამდვილის ნიშნებიც. ფშავის თორმეტი თემიდან ერთ-ერთი  ქისტაურთა თემია, რომელსაც მეც ვეკუთვნი ჩემს ოჯახთან ერთად. თემის ყველა წევრის საერთო ხატ-სალოცავი იახსარია. ხშირად მსმენია სხვებისგან, რომ ეს არაქრისტიანულია და წარმართული რწმენა-წარმოდგენაა, მინახავს გაოცებული და გაკვირვებული სახეები, როცა მითქვამს, რომ მე იახსრის ყმა ვარ. ამ ყველაფერმა მეც ბევრი კითხვა გამიჩინა, დავინტერესდი თუ რას ნიშნავდა ხატის ყმობა, ხატში ლოცვა და აშ... გამოვკითხე მშობლებს, სოფლის უხუცეს ადამიანებს, მოვიძიე სხვადასხვა ლიტერატურა და კიდევ უფრო განმიმტკიცდა რწმენა, რომ  ეს არ არის მითი, ეს რეალობაა...
     ჩემი ხატ-სალოცავი-იახსარი ფშავშია, სოფელ შუაფხოში, ავისგორზე. გადმოცემის თანახმად, იახსარი ხალხს მხსნელად მოვლენია და ამიტომ უწოდებდნენ  სვეტად ჩამოსულს-ღვთის მიერ ციდან სხივთა კონებად ხალხის დასახმარებლად ჩამოშვებულს. ხშირად ლაღ იახსრადაც მოიხსენიებენ და  ამაზე უფრო ვრცლად ქვემოთ ვისაუბრებ.
      მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი წინაპრების ტრადიციას მივყვები და იახსრის ყმად ვითვლები, პირველ რიგში მე ქრისტიანი ვარ, სახელიც წმინდანის დამარქვეს-ბარბარე. მე ვფიქრობ, რომ ეს ორი რამ ერთმანეთს არ ეწინააღმდეგება და ჩემს რწმენას უფრო აძლიერებს. ვცდილობ, ქრისტიანული წესების დაცვას და ასევე თემისა და ხატის წინაშე ჩემი უფლება-მოვალეობის შესრულებასაც. რაც უფრო ვაკვირდები, ვხვდები, რომ წარმართული რწმენა-წარმოდგენები საქართველოს გაქრისტიანების შემდეგ თანდათან უფრო ქრისტიანული ხდებოდა. დღესდღეობით ძალიან ბევრი ფაქტი მეტყველებს ამაზე. მაგ: ხატში მხოლოდ მონათლულები გაჰყავთ, პირჯვარს იწერენ, სანთელს ანთებენ, ხატობის დაწყების წინ ზარს რეკავენ, კაცი ქუდს იხდის ხატის ტერიტორიაზე, ქალები თავსაფარს იფარებენ და კაბას იცვამენ. ხატობები იმართება მხოლოდ ხსნილში, ასევე ქრისტიანულ დღესასწაულებზე (გიორგობას, მარიამობას), ახსენებენ ღვთისმშობელს, მთავარანგელოზებს, წმინდა გიორგის (მათ სხვადასხვა ძვირფასეულობას სწირავენ) ხატის ტერიტორიაზე დგას ეკლესია (XIXს.).            როგორც ლევან ბოძაშვილი წერს თავის წიგნში „ფშავი და ფშავლები“, ფშავლებს ქრისტიანულ რწმენასთან ერთად თავიანთ წარმოდგენაში ჰყავდათ წარმართული გმირები, ღვთისშვილებად შერაცხული:
      „ისტორიიდანაც ცნობილია, რომ ფშაველნი პირველად წინააღმდეგნი ყოფილან ქრისტიანული სარწმუნოებისა, მაგრამ შემდეგ ბევრი რამ იწამეს და მტკიცედ შეითვისეს. აღიარებდნენ და დღესასწაულობდნენ აღდგომას, მტკიცედ ინახავდნენ დიდმარხვას, სწამდათ ნათელმირნობა და ზიარება. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ფშავში წარმართული პანთეონის რწმენა არ შეწყვეტილა. მათ თავის წარმოდგენაში ჰყავდათ წარმართული გმირები, ღვთის შვილებად შერაცხულნი. ქრისტიანული ეკლესიის მესვეურებიც ცდილობდნენ ღვთისშვილთა სალოცავების გვერდით აეშენებინათ ქრისტიანული ეკლესიები.“
      ფშავლებს იახსარზე და სხვა სალოცავებზე ისეთი წარმოდგენა აქვთ, რომ ისინი ადამიანები იყვნენ, მაგრამ შემდეგ ანგელოზებად იქცნენ და ამ ღვთის შვილებს ღვთისაგან საყმო აქვთ ნაბოძები: „ ფშავლების ეს ხატები ოდესღაც „ხორციელნი“ ყოფილან და ფშავში უცხოვრიათ, შემდეგ  ეს მადლიანი და უცოდველი ხორციელნი დახოცილან და ანგელოზებად ქცეულან. ზოგიერთ მათგანს, მაგალითად: კოპალას, იახსასა და პირქუშს ღვთისა და ადამიანის მტრები დევ-კერპები დაუხოციათ  თურმე და ამისთვის ისინი ღმერთს დაუჯილდოებია და „სულიწმინდებად“ უქცევია და ყმად ფშავის ხევი უბოძებია. ამიტომ ფშავლები თავიანთ თავს ამ სულიწმინდადქცეული ხატების ყმად თვლიან“.

      რაც შეეხება უშუალოდ იახსარს, მასზე ასეთი ლეგენდა არსებობს. იახსარი გამოჩენილი ყოფილა ღონით, გამბედაობით და ჭიდაობითაც. ისიც, სხვა ღვთისშვილთა მსგავსად, ბოროტ ძალებთან-დევებთან, ქაჯებთან და ეშმაკებთან მებრძოლი ღვთაებაა. იგი იცავს, როგორც მისი მფარველის ქვეშ მყოფ ადგილს, ასევე ყველა ადამიანს, ვინც შველას ითხოვს. სხვა ღვთიშვილებისგან განსხვავებით, იახსარი ზეციურ მოციქულად ითვლება, რომელიც სვეტის ან ჯვრის სახით წარმოსდგებოდა. თავისი საყმოს მიმართაც განსაკუთრებული გულისხმიერებით გამოირჩეოდა. იახსარს უფლება ჰქონდა  მორიგე ღმერთთან პირისპირ წარმსდგარიყო და სათხოვარი გადაეცა. იგი დაჯილდოვებული იყო მშვილდ-ისრით. იახსარი შემდეგნაირად დახმარებია შუაფხოს მოსახლეობას: დევებს ფაცერი ჰქონიათ გაბმული და არაგვის ჭალაზე გამვლელ ხალხს იჭერდნენ და ჭამდნენ. ისინი ისე მომრავლდნენ, ავისგორშიც მოინდომეს დასახლება. ეს რომ იახსარმა გაიგო, ძალიან გაბრაზდა და ავისგორს ზუსტად მაშინ მიადგა, როცა ცხრა დევი კარისთავის დადებას ცდილობდა. იახსარმა აიკეცა კალთები, მოავლო ხელი ქვას და მარტომ  შეაგდო. შეშინდნენ დევები და
გაიქცნენ. ხევსურეთში აბუდელაურის ტბას შეაფარა თავი იახსრის ლახტს გამოქცეულმა უკანასკნელმა დევმა. იახსარმა დევს თვალი  გამოსთხარა. დევი ტბაში ჩავიდა. იახსარიც შიგ ჩაჰყვა, მაგრამ დევის სისხლმა ტბა შეჰკრა და ღვთისშვილი შიგ ჩარჩა. ტბის პირი მხოლოდ მაშინ გაიხსნა, როცა ოთხყურა და ოთხრქა ცხვრის სისხლი მოასხურეს. ცხვრის სისხლმა უწმინდურის სისხლით წაბილწული ტბა განწმინდა და იახსარსაც ხმელეთზე ამოსასვლელი გზა გაეხსნა. საბოლოოდ შუაფხოში დაიდო ბინა, თუმცა მისი სალოცავი რამდენიმე ადგილზეა. მათ შორის, ხევსურეთშიც. ასე მოვლენია იახსარი მხსნელად ხალხს და მას შემდეგ სჯერათ მისი, უკლავენ საკლავს და ევედრებიან. იახსრის მიერ დევების დამარცხება ფშაურ პოეზიაში შემდეგნაირადაა გადმოცემული:

„ავის გორს სახს იშენებენ   
დევები ცხრანი ძმანია,
ფალავნად გამამიყვანეს
ღვთისშვილთა იახსარია,
მივეღირსე და ვერ მიველპირს დავიწერე ჯვარია.
საკმისას ლახტი ვესროლე,                 
თავს დავაქციე ბანია...
ერთ კიდევ გამამქცევიყო,
გამეემტვრია კარია...“         კიდევ ერთი გადმოცემა მოვისმინე შუაფხოში ცნობილი ხევისბრის, ბიჭურ ბადრიშვილის შვილის, თეკლა ბებოსაგან. იახსარი იყო 18-19 წლის ახალგაზრდა ბიჭი, რომელიც დევების დამარცხების და ხალხის დახმარების  შემდეგ იქცა ღვთისშვილად, „ანგელოზად“, ხოლო ეს დევები მართლა დევები კი არა, ბოროტი ადამიანები იყვნენო.
       თავად ბიჭურ ბადრიშვილი კი იახსარს ხორციელ „წმიდა ბერს“ უწოდებს. „იახსარი პირველად ყოფილა ხორციელი „წმიდა ბერი“, ხვთის მლოცავი და ხვთიდან მოცემული დიდი ძალის მქონე. ებრძოდა დევებს და ანადგურებდა. ამ დროს დევ-კერპნი გამოსულნი ყოფილან, ხოცავდნენ და ჭამდნენ ხალხს. მათის შიშით ადამიანები ვეღარსად მიდიოდნენ. ამიტომ მორიგე ღმერთმა იახსარსა და კოპალას-ერთურთის მოძმეთ, ორივე წმიდა ბერს მოულოცა ძალა და შეძლება დევებთან ბრძოლისა და მათი განადგურებისა. აქ სახელგანთქმული დევები ყოფილან მუზა და ბეღელა. მუზა ყოფილა დევების მეფე, ხოლო ბეღელა ლამაზი დევის ქალი.“
       ზემოთქმულიდან გამომდინარე, დროთა განმავლობაში იახსარზე იცვლებოდა გადმოცემები და ლეგენდები, თუმცა საერთო მაინც უცვლელი რჩებოდა და რჩება. დღეს, როგორც ღვთისშვილს, ისე სცემენ  პატივს და ეთაყვანებიან.
       იახსრის ხატის საბრძანისი წმინდად და შეუვალ ადგილად ითვლება. ტერიტორია ღობე-ყორით არის შემოზღუდული. აქ არის საზარე, რომელსაც გუმბათი აქვს და ზედ ჯვარიც უკეთია. საზარე ცნობილ ხევისბერს ბიჭურ ბადრიშვილს თავისი ხელით აუშენებია.
      შუა მოედანზე ხატის ნიშ-საბრძანისია მოთავსებული. ნიში ოთხკუთხედი ფორმისაა და შიგ პატარა თახჩა აქვს გამოჭრილი. იქვეა ხატის საგანძურის „სამალევი“, რომელშიც ხატის საგანძური იმალება. გადმოცემის თანახმად, სამალევის ახდა არ შეიძლება და ვინც ამას ჩაიდენს, ის კვდება ან გიჟდება. (აქ ბოლო დრომდე ბევრი ძვირფასი ნივთი ყოფილა). ერთ მხარეზე სალუდეა გამართული. აქვეა დარბაზი, რომელზედაც ოთხრქა-ოთხყურა ცხვრის თავი და ირმის რქებია.
                                                                 დარბაზში ხევისბერი მხოლოდ ერთხელ შედის წელიწადში. დარბაზისა და სალუდის მხარე დაჩრდილულია იფნის ხეებით. ხატის გალავნის გარეთ გამართულია საჯარე. თითოეულ საგვარეულოს თავისი საჯარე აქვს, სადაც იგი დგება და ღამეს ათევს. ხატის ტერიტორიაზე მისვლა ქალებს ეკრძალებათ. მეც, რა თქმა უნდა, არ ვარ ნამყოფი, მაგრამ შორიდან რაც დამინახავს და მსმენია, ეს ინფორმაცია მაქვს.
              იახსრის ხატის ტერიტორიას კიდევ უფრო დაწვრილებით აღწერს ცნობილი ეთნოგრაფი ვერა ბარდაველიძე თავის წიგნში „აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ტრადიციული საზოგადოებრივ-საკულტო ძეგლები“: „ქისტაურების სათემო იახსრის ხატი მდებარეობს სოფელ შუაფხოს დასახლებული ნაწილიდან დასავლეთით, მთის ფერდობზე. იგი ორი სახელწოდების ტერიტორიას მოიცავს-ავისგორსა და ნინახს, რომლებსაც ერთმანეთისგან ჰყოფს პატარა ხევი, ე.წ. ხატისხევა. იახსრის ხატის საერთო ფართობი 10 ჰა შეადგენს.
       ავისგორზე იახსრის ხატის შემდეგი ძეგლებია: ადგილისდედა, ღვთისმშობლის კოშკი, საყეენო, საჯარე, სალუდე, ქადა-პურის დასაჭრელი, საზარე, საკულუხე, საბერო, სასანთლე, ლაშარის კოშკი, მთავარანგელოზის კოშკი, სადროშო კოშკი, ყორე, ციხე, გალავანი...                             ავისგორზე, იახსრის ხატის სამხრეთ-აღმოსავლეთის საზღვარზე დგას ყორის გალავნით გარშემორტყმული ღვთისმშობლის ეკლესია, XIX საუკუნეში აშენებული. ამ ეკლესიაში პ. უვაროვას 1896 წელს უნახავს იახსრის ხატიდან გადმოტანილი ვერცხლის ჯვრები მაცხოვრის, ღვთისმშობლის და წმ. გიორგის გამოსახულებებით. ერთ-ერთ ოქროში დაფერილ ჯვარში, მკვლევარის ცნობით, წმ. გიორგის ძვალი ყოფილა დაუნჯებული. ამ ჯვარის ზურგზე პ. უვაროვას უნახავს მხედრული ხელით შესრულებული ვრცელი ქართული წარწერა.“
     როგორც უკვე აღვნიშნე, იახსარი ქისტაურთა თემის სალოცავია. „ქისტაურების წინაპარი ქისტი ყოფილა. ქისტეთში კაცი მოუკლავთ და სამივენი საქართველოში გამოქცეულან. ერთი მათგანი მოხევეებში გადასულა და უთქვამს, მე აქ გავიბოტებიო (დავდგებიო) და ამ სოფელსაც გაიბოტენი დარქმევია. მეორე ძმა ხევსურეთს, სოფელ ღულში დასახლებულა და მესამე კი-შუაფხოში.“
       ქისტაურების შთამომავლები ვართ ჯაბანიშვილები ელიზბარაშვილებთან, ქოჩაშვილებთან, ხუცურაულებთან და სხვა გვარებთან ერთად. თემის წევრებს ერთი ხატის ყმობის ძლიერი რწმენა აქვთ. დღემდე აკრძალულია მათი შვილების შეყვარება და ქორწინება.
       როგორც სერგი მაკალათია წერს თავის წიგნში „ფშავი“, „ერთი თემიდან მეორე თემში გადასვლა თემის მიერ აკრძალული იყო. თემში შემოხიზნული უცხო პირის მიღება კი შეიძლებოდა, თუ ხიზანი „გაფიცვის ადათს“ შეასრულებდა. ამისთვის ხიზანს ხატში საკლავი უნდა მიეყვანა, სადაც მას ხევისბერი აფიცებდა ხატისა და თემის ერთგულებაზე. ფიცის მიღების შემდეგ, ის ხატის ყმად და თემის სწორუფლებიან წევრად ითვლებოდა. ამ ფიცის გატეხა თემის ღალატს ნიშნავდა და ხიზანზე თემი შურს იძიებდა.“
       ხატის თითქმის ყველა წესი მისაღბია ჩემთვის. ვცდილობ დავიცვა და მომწონს კიდეც. მაგ: ერთ-ერთი წესის თანახმად, არ შიძლება ხატთან ახლოს ქალის მისვლა. მე ვფიქრობ, რომ ეს ძალიან ჰგავს მართლმადიდებლურ წესს და ძალიან მომწონს. არ მომწონს, რომ ქისტაურთა თემს ღორის ხორცის ჭამა გვეკრძალება,( გადმოცემის თანახმად, ერთ-ერთი ჩვენი თემიდან ღორის სისხლში ამოსვრილი შეხვედრია იახსარს, მას კი უსაყვედურებია უწმინდურის სისხლის გამო და ამიტომ.)
        მე მეამაყება იახსრის ყმა რომ ვარ, რადგან მგონია რომ სხვებისგან რაღაცით განსხვავებული ვარ. ჩემს დამოკიდებულებას იახსრის ხატისადმი ყველაზე კარგად მარიამ ხუცურაულის ლექსით გამოვხატავ:
„შენად ვარ მობარებულიძმითა და მამისახლითაბერდედის ქადა-ჯვრიანით,
ხევისბრის დაქნილ სანთლითა.
შემწედა მყავდი შენფერ ლაღს,
ფშავლის ქალს უქმე-საქმითა,
ავისგორს დაბრძანებულო,
ჯვარი დამწერე მაღლითა.“
      იახსრის ყმა ექვსი წლის ასაკში გავხდი, როცა მშობლებმა ჩემს დებთან ერთად გამიყვანეს ხატში. თან ქადა და სანთელიც წამოიღეს, როგორც წესია გოგოს გაყვანის დროს. მონათლული, რა თქმა უნდა, ვიყავი. ეს ხომ ხატის ყმად გახდომის აუცილებელი პირობაა. ხევისბერმა დამლოცა და ამის შემდეგ ვითვლები ხატის ყმად.
      „ხატში გაყვანას“ თავისი წესი აქვს. თუ გოგონა ქადით და სანთლებით გაჰყავთ, ბიჭის გაყვანა სხვაგვარად ხდება, ისევე როგორც წინათ: „როცა ბიჭს ხატში გასაყვანად მოამზადებდნენ, თან აყოლებდნენ შესაწირ საკლავს, რაც მის სამხვეწროდ დაიკვლებოდა. რიტუალი სიცოცხლეში მხოლოდ ერთხელ ტარდებოდა. ხევისბერი დაიწყებდა ლოცვას, შემდეგ საკლავს შუბლზე ბალანს სანთლის ალით შეუტრუსავდა და თავს მოსჭრიდა. საჩვენებელ თითს მსხვერპლის სისხლით ისველებდა და ბავშვის სისხლით განათვლა ხდებოდა. ბიჭის ხატში გაუყვანლობა არ შეიძლებოდა. ხატში გაყვანა იცოდნენ ახლად შემომატებული რძლისაც, სანამ ბავშვი ეყოლებოდა ერთი წლის განმავლობაში უნდა გაეყვანათ.“
      ხატობა ჩემი საყვარელი დღესასწაულია, რადგან ამ დროს იახსრის ხატის ყმები ვიკრიბებით, როგორც ერთი დიდი ოჯახი და კარგ დროს ვატარებთ.
      ხატობას უძღვება ხევისბერი, რომელიც ზოგადად მთის ხალხის სულიერ-პოლიტიკური ხელმძღვანელია და არა მარტო საღვთო წესებს აღასრულებს, არამედ სხვა ყველა მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებასაც იღებს. ხევისბრის ინსტიტუტი ხელშუხებელია, რადგან მისი არჩევა სასწაულებრივად ხდება. ან ქადაგი ასახელებს, ან სიზმარს ნახულობს ვინმე. ხევისბერი ანთებს სანთელს, სწირავს საკლავს, ამწყალობნებს მლოცავს, სერავს ქადა საწირავს და უძღვება პურობას. ის იწყებს და ამთავრებს ჯვარ-ხატზე გამართულ ყველა რიტუალს. მსხველპშეწირვას განსაზღვრული წესები და კანონები აქვს. მხოლოდ მამრობითი სქესის საქონელი უნდა შიწიროს, ერთი, სამი ან ხუთი წლის. სანთელსაც კენტი რაოდენობით ანთებენ. სანთლის ანთბის დროს ხევისბერი სარიტუალო ტექსტის წარმოთქმას იწყებს ღვთისშვილთა ქება-დიდებით, შემდეგ ყმას შეავედრებს, შუამავლად დგება ხატსა და ყმას შორის. სალოცავს სთხოვს, რომ ხელი მოუმართოს მის კარზე ძღვენითა და ულუფით მოსულ მლოცავს. საკლავების შეწირვის შემდეგ იწყება ქადა-პურების გასერვა. ხანჯლის წვერით ჯვარს დაუსვამს ქადაზე და გამოსჭრის მეოთხედ ნაწილს.
     ხატობის დროს ხდება დროშის გამობრძანება. დროშა შემოსილია სხვადასხვა ფერის ქსოვილის ნაჭრებით და ზედ ზარიც ჰკიდია. იახსრის ხატობა იმართება ზაფხულში, პეტრე-პავლობის შემდეგ ხუთშაბათს და ოთხ დღეს გრძელდება. ხატობაში ქეიფობენ და დროს ატარებენ, ხშირად ღამესაც ათევენ.
      თუ როგორ ჩამოყალიბდა ეს წესები დროთა განმავლობაში, გამოკვლეული აქვს ვერა ბარდაველიძეს, რომელიც წერს: „გადმოცემის მიხედვით, პირველი ხევისბერი ხუცი ხუცურაული ყოფილა იახსრის ყმებიდან. მას დაუწყია იახსარში ხევისბრობა და ხატის ქონებისთვის ხელმძღვანელობა. იახსრის ყმები მალე გამრავლებულან. დაიწყეს ლოცვა და ჩამოაყალიბეს ყველა წესი, რაც იახსარმა მკითხავის პირით უბრძანა. შესწირეს თას-განძეული, ქვაბები, ააშენეს დროშა და ყველა მოწყობილობა, რაც კი საჭირო იქნებოდა ლუდის დუღების მოწყობილობიდან ვერცხლის თასებამდე, შესწირეს ცხვრები ცოცხლად, აგრეთვე სახარე ხბოები და კურეტები“.
           ხატობის დღესასწაულთან დაკავშირებულ ჩემს განწყობას ისევ მარიამ ხუცურაულის ლექსით გადმოვცემ:
„დგას ხევიბერიჯვარს ლოცავს და ჯამსაც გამოსცლისდაამწყალობნებს საკლავსა დადალევს ხელახლა---
ვტკბები ამ ხალხით,
ამ ხატობით,
ამ საღამოთიისე კარგად ვარ.“          ასე რომ, ჩემი ხატ-სალოცავი იახსარია, ისევე როგორც მთელი ქისტაურთა თემის. საუკუნეების განმავლობაში ეს რწმენა-წარმოდგენა  ერთი თემის ხალხს აერთიანებდა ჭირსა თუ ლხინში. რაც მთავარია, დროთა განმავლობაში ეს ყველაფერი უფრო ქრისტიანული ხდებოდა. დღეს მე ვლოცულობ ხატის ტერიტორიაზე არსებულ ეკლესიაშიც და თვითონ ხატშიც. ყველა შემთხვევაში კი ჩემი უპირველესი სალოცავი ღმერთია. ვამაყობ იმით, რომ ჩემი ოჯახი ქრისტიანულ წესების დაცვასაც ცდილობს და ხატის წინაშე დაკისრებული მოვალეობების შესრულებასაც. ამ თემაზე მუშაობის დროს იმდენი ახალი ფაქტი აღმოვაჩინე და იმდენ ინფორმაციას გავეცანი, ზეპირს თუ წერილობითს, რომ ახლა უკვე გააზრებული მაქვს რას ნიშნავს ჩემთვის ხატის ყმობა, რატომ გამიყვანეს ხატში და რატომ არის  ჩემი ხატ-სალოცავი იახსარი.




გამოყენებული ლიტერატურა:
1.   ლევან ბოძაშვილი-„ფშავი და ფშავლები“ თბ. 1988 წ.2. სერგი მაკალათია-„ფშავი“ თბ. 1985წ.
3. ალ.ოჩიაური-„ქართული ხალხური დღეობები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში“ Tb. 1991w.
4. ვერა ბარდაველიძე-„აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ტრადიციული საზოგადოებრივ-საკულტო ძეგლები“ თბ. 1973 წ.
5.„ფშაური პოეზია“ თბ. 1991წ.
6. მარიამ ხუცურაული-„სანათას წიგნი“ თბ. 2012 წ.7. zepiri gadmocemebi mSoblebisgan da Cemi xatis ymebisgan, maT Soris uxucesi Tekla bebosgan, risTvisac didi madloba maT!