ხევისბრის ინსტიტუტი ფშავში

თემაზე მუშაობდა შუაფხოს საჯარო სკოლის IX კლასის მოსწავლე სოფიო მიქელაშვილი
ხელმძღვანელი პედაგოგი: დავით ჩივაძე

 „ხევსბრობა იმ ადამიანთა ხვედრია, რომლებიც თავინთი ჯიშით, ბუნებით, ცოდნით, გამოცდილებით, სხვებისაგან გამორჩეულები არიან, თუმცა მხოლოდ  ეს არ არის საკმარისი - თავად უფალმა უნდა გამოგარჩიოს“-ამბობს თეკლე ბებო, ფშავში სახელგანთქმული ხევისბრის - ბიჭურ ბადრიშვილის შვილი. ხევისბერი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის საკულტო ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი იყო და ზოგიერთ კუთხეში დღესაც შემორჩენილია, ეს პირველ რიგში ფშავზე ითქმის, სადაც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიან კუთხეებს შორის ყველაზე მრავლად იყო ხატ-სალოცავები და ხევისბერის ინსტიტუტიც მაღალ დონეზე იყო განვითარებული.

 ხევისბერი ხშირადაა  მოხსენიებული ძველ  თხზულებებში, სიგელ -გუჯრებში და სხვა ისტორიული სახის მასალებში. გიორგი ბრწყინვალეს მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს მთის მოსახლეობისათვის შედგენილ სამართლის წიგნის მიხედვით  ირკვევა, რომ მეფეს „ძეგლის დება“ მას შემდეგ შეუდგენია, რაც ხევისბრებთან და თავისუფალ მეთემეებთან ერთად განუხილავს მთაში არსებული ვითარება:  „წარვედით ტახტით ჩვენი ქალაქით და შევედით სასახლესა ჩუენსა ჟინვანს და მუნით მივედით ხადა-ცხაოტს და მოვასხენით ყოველნი მუნებურნი ხევისბერნი და ჰეროვანნი და გავიგონეთ მათნი საქმეები...“

აკაკი  შანიძე „მთის კილოთა ლექსიკონში“ ხევისბერს განმარტავს, როგორც ხატში „დამწყალობნებელს“, რაც ღვთისაგან წყალობის გამოთხოვას ნიშნავს (იხ. ბიბლიოგრ. II. გვ. 468).  მარტივი ეტიმოლოგიით სიტყვა შეიძლება გავშიფროთ , როგორც ხევის უხუცესი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხევისბერს  არა მარტო გამორჩეული პიროვნული თვისებები სჭირდებოდა, არამედ ცხოვრებისეული გამოცდილებაც.

ხევისბერი  ჯვარ-ხატთა კულტის მსახურია. ხატები, როგორც აღვნიშნეთ, ყველაზე მრავლად , აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის კუთხეებს შორის, ფშავში არის  შემორჩენილი. ფშავის არაგვის ხეობის ზემო წელში მრავლადაა ასეთი ტიპის  საკულტო და სამეურნეო ნეგებობები, ბევრგან  ეკლესიაცაა, რაც წინარექრისტიანული და ქრისტიანული რელიგიების საინტერესო შერწყმაზე მიუთითებს. ნიკო მარის შეხედულებით, ხატი-ხაჩ - ხეს აღნიშნავდა. მართლაც, ცნობილია, რომ ხატის ტერიტორიაზე ძველად იდგა წმინდა ხეები, რომელთაც თაყვანს სცემდნენ (მაგ. მუხა ხმელგორზე).

ხატები კომპლექსური ნაგებობებია, რომელნიც დანიშნულების მიხედვით სამ ტიპად შეიძლება დავყოთ:

1.      საზოგადოებრივ-საკულტო: საბერო, სადაც ღვთისმსახურების წესები სრულდებოდა; კვრივი-ღვთისმშობლის საბრძანისი კოშკი; სასუფეველი- საკურთხეველი; სასაკლაო-ფიქლით აგებული ორმო ცხოველის შესაწირად და სისხლის შესაგროვებლად; დროშათ საბრძანისი, სასანთლე, საზარე.

2.      სამეურნეო ნაგებობებია: საუნჯე- სადაც ხატის განძი ინახებოდა, ბეღელი-მარცვლეულის შესანახი; სალუდე-ლუდის გამოსახდელად; მარანი, საპურე; ხატის წისქვილი, რომელსაც მდინარის პირას აგებდნენ.

3.      დროებითი სადგომ-საცხოვრებელი: ხევისბრის სახლი, სადასტურო, საჯარები (მეთემეები ჯარდებოდნენ ხატობების დროს).

ხატებს გარშემო გალავანი ჰქონდა შემოვლებული, მათი ნაშთები დღესაც შემორჩენილია. სტრუქტურული თვალსაზრისით ეს ნაგებობანი არ მიაგავს ქრისტიანულ ნაგებობებს და მკვეთრად განსხვავებულ არქიტექტურულ ტიპს წარმოადგენს.

ხევისბრის ინსტიტუტი ფშავში მძლავრად იყო განვითარებული. ის წინაქრისტიანულ ეპოქაში უნდა იყოს ჩამოყალიბებული. ფშავში თერთმეტი თემი იყო, ყოველ მათგანს თავისი სათემო ხატი ჰქონდა :

·         გოგოლაურთის თემს-გოგოლაურთის მთავარმოწამე.

·         უძილაურის თემს- კოპალა.

·         ცაბაურის -მთაწმინდის მთავარანგელოზი.

·         უკანაფშავის-წყაროსთავის წმინდა გიორგი.

·         გოდერძაულის -პირქუში.

·         წოწკურაულის - ღვთისმშობელი,

·         წითელაურის-კოტიას წმინდა გიორგი.

·         მათურლების მთავარანგელოზი.

·         ქისტაურის იახსარი.

·         ხოშარლების-სახუთმეტო.

·         ჭიჩოელების-მთავარანგელოზი.  ( IV.გვ.201)

მეთორმეტე თემად ლაშარის ჯვარში ხახაბოს თემი იყო გაფიცული, პირიქითა ხევსურეთიდან. ყოველ თემს თავისი ხევისბრები ჰყავდა. საერთო სათემო მნიშვნელობის სალოცავები იყო ლაშარი, თამარღელე, დამასტური, რომელთაც ყველა თემის წარმომადგენლები ლოცულობდნენ.

ხევისბრობა მემკვიდრეობით არ გადადიოდა, მას თავად ხატი ირჩევდა. ხევისბრად მიმსვლელს პატარაობიდანვე „დაამიზეზებდა“, შესაძლოა ხატი მკითხავს ან  თავის რჩეულს გამოცხადებოდა ანთებული სანთლით და თავისი ნება ეუწყებინა. მას უარის თქმა არ შეეძლო, თუ გაჯიუტდებოდა, ავად გახდებოდა , ან ოჯახის წევრი დაუავადდებოდა.  ფშავები ხაზს უსვამენ ამ პროცესის მისტიკურ ხასიათს:

„სამი დღისა იყო მამაჩემი, როდესაც სინათლის სვეტი წამოვიდა ზეციდან და სახეზე დადგა; მართალის, მისი წინაპრები ხევისბრები არ ყოფილან მაგრამ თავად ხატმა გამოარჩია. ანგელოზმა ასწავლა ლოცვა, წესის აღსრულება და საერთოდ ყოველივე“-ამბობს თეკლე ბადრიშვილი. თუმცა, ასეთი შემთხვევები ხშირი არ  იყო. ხევისბრობა ყველა გვარს არ „მოუდიოდა“, მაგალითად დამასტურში ძველიდანვე მგელაშვილები ხევისბრობდნენ, მათურის სათემო ხატის თავხევისბრები ხუციშვილები იყვნენ და ა.შ.

„ხევისბრად არჩევა მისტიკური პროცესია- აღნიშნავს იახსრის ხევისბერი ლაზარე ელიზბარშვილი-ხატი მას აარჩევს , ვინც ხალხში გამორჩეულია თავისი ავტორიტეტით , წესიერებით , პატიოსნებით. ეს წმინდა საიდუმლოა, რომელსაც წინ უძღვის შეგრძნებები, წვალება, ტანჯვა; ეს არის მძიმე პასუხისმგებლობა, ჯვარი რომელიც შენ უნდა ზიდო. ჩემი მამა-ბიძები ხევისბრები იყვნენ.  ახლა მარტო ვემსახურები ხატს, მინდა რომ დამხმარე მომივლინოს, მაგრამ მე არაფერი შემიძლია, ყველაფერი უფლის ნებაა“

ხევსბერი სიცოცხლის ბოლომდე კულტის მსახურია, მას არ შეუძლია საკუთარი ნებით უარი თქვას თავის მოვალეობებზე. მით უმეტეს, თემის წარმომადგენლებს არ შეეძლოთ არც მისი გადაყენება და არც გასამართლება. „ხევისბერი ერეოდა საერო საქმეებში-აღნიშნავს იახსრის მსახური- მაგრამ საერო პირებს არ შეეძლოთ ხევისბერის განსჯა“.

ადრე ყველა სალოცავს თავისი „მოენე“ ანუ ქადაგი ჰყავდა. ისინი ხატის ნებას აუწყებდნენ თემს და შესაძლებელი იყო ხევისბერი მათაც დაესახელებინათ.

ერთ ხატს რამდენიმე ხევისბერი ემსახურებოდა , ყველას თავის ფუნქციები ჰქონდა: თავხევისბერს საკლავის დაკვლა და სანთლის ანთება ევალებოდა; მედროშეს -დროშის მიბრძანება სადაც საჭირო იყო, ლაშქარში გაძღოლა; მეთასურს-თასების მოვლა შენახვა, განძის პატრონობა და ა. შ. ხატის რჩეული ხევისბერი რომ გამხდარიყო, ამისათვის თავხევისბერს უნდა დაემწყალობებინა და „ხელ-მხარი უნდა გაენათლა“ მისთვის. საკლავის მიყვანა აუცილებელი იყო, ზოგი ხატი ცხრა საკლავს ითხოვდა, ზოგი -ხუთს, შესაძლოა უფრო ნაკლებიც. თუკი ამ ადამიანს შესაძლებლობა არ ჰქონდა საკლავი ერთბაშად მიეყვანა, პირველ ჯერზე იმდენ საკლავს მიიყვანდა, რამდენის შესაძლებლობაც ექნებოდა.

„ახალმიმსვლელი“ ხევისბერი ხატში გაბანილი და გასუფთავებული უნდა მისულიყო, ხატმსახურებს თმაწვერიანობა ეკრძალებოდათ. თავხევისბერი ხელში ხანჯალს დაიჭერდა და ნელი ხმით შეუდგებოდა ლოცვას: „უშველე შენს ყმასა , შენს სამსახურზე თავდადებულსა... მოსულა შენი სახელისა და ძალის სახსენებ -სადიდებლადა....შენ შეუნდე, დალოცვილო, უცოდინარობით შენაცოდარი....დღეიდან შენი ხელდებულია და დასდევ ხელი, დალოცვილო...“ (III. გვ.152) შემდეგ საკლავებს ყელს გამოსჭრიდა, მათი სისხლი თასში გროვდებოდა და ამ სისხლს ახალ ხევისბერს ხელებსა და გულზე წაუსმევდა. ამის შემდეგ , დაასხამდნენ ზედაშეს და თავხევისბერს მიაწვდიდნენ, ის დალოცავდა ახალ ხატმსახურს და იგივეს გაიმეორებდნენ გარშემომყოფებიც . ერთი საკლავის ხორცი ადგილზევე იხარშებოდა ხატიონის სუფრის გასაშლელად, თითო მხარი ყველა საკლავიდან ხატში რჩებოდა, დანარჩენს კი ახალი ხევისბერი სახლში აგზავნიდა. როცა ყოველივე ეს დასრულდებოდა, მას ერთერთი საქმე ჩაბარდებოდა და თავისი მოვალეობის შესრულებას შეუდგებოდა.

ხევისბერს წმინდად ცხოვრება მოეთხოვებოდა. ხატობის წინ რამდენიმე კვირის მანძილზე ის საბეროში ცხოვრობდა. ეს იყო სპეციალური ნაგებობა ხატის ტერიტორიაზე. ძველად , გადმოცემით , ხევისბრები წლობით ცხოვრობდნენ საბეროში. მათ არ შეეძლოთ ღორისა და ქათმის ხორცის, კვერცხის , ნანადირევის ჭამა; მის სამყოფელში ქალი ვერ შევიდოდა; პურსაც კი არ სჭამდნენ ისეთი ქალის გამომცხვარს, რომელიც ხნიერი არ იყო. ხატობის წინ ხევისბერი რამდენჯერმე განიბანებოდა , ფეხშიშველი არ გაივლიდა იქ სადც ქალები დაიარებოდნენ. განსაკუთრებით უნდა მორიდებოდა მელოგინე ქალს, ასეთ შემთხვევაში ქმარს ხევისბრისათვის რამდენიმე სული საკლავი უნდა დაეკლა. ჩვეულებრივ, ხატმსახურები, საკულტო რიტუალის დროს , ტრადიციული სამოსელით იყვნენ მორთულნი.

ხატში დღესასწაულები წელიწადში რამდენჯერმე იმართებოდა . ყველაზე დიდი ხატობები ფშავში ივლისის თვეშია, ეს დრო იმ პერიოდს ემთხვეოდა , როცა სასოფლო - სამეურნეო შრომისაგან ადამიანები შედარებით მოცლილნი იყვნენ, ცხვარიც მთაში სძოვდა  და საკლავის შოვნა არ ჭირდა. წლის მანძილზე აღინიშნებოდა ისეთი ქრისტიანული დღესასწაულები, როგორიცაა ამაღლება, მარიამობა, შობა, აღვსება(აღდგომა) და ა. შ.

ყველა ხატში საკულტო რიტუალი გარკვეული თავისბურებებით მიმდინარეობდა, თუმცა წესების ძირითადი წილი მაინც ერთნაირი იყო. ხატისათვის საკლავის შეწირვა ამ რიტუალის გარდაუვალი ნაწილია. ის ხატის ყმებს მოჰყავდათ სამხვეწროდ, საკუთარი ცოდვების გამოსასყიდად, მიცვალებულის მოსახსენიებლად და ა. შ. წესის აღსრულება ხევისბრის „დადიდებით“ იწყებოდა, ესაა ლოცვა, რომელიც ზებუნებრივ ძალებს, ხატის მფარველ ანგელოზს ხოტბას ასხამს და მათგან წყალობას, შემწეობას, მფარველობას

ითხოვს :  

„ღმერთო, დიდება შენდა, ძეო ღვთისაო, მამაო უფალო, ცა-ქვეყნის დამაარსებელო!.. ქრისტეო და ღმერთო დასწერე ჯვარი ზღვენსა და ულუფას!.. შენამც იდიდებ, წმინდაო გიორგი, წმინდა პირისა სახსენებელო!...ღვთის კარსა იდგენ -საჩივარსა ჩიოდნენ, საჩივარ დაარჩიოდით. საყმოსა გთხოვდნენ, გეხვეწებოდნენ, საყმოს მაახსენოდით...წულისა იყვნენ მანუკვარნი-წულის წყალობა უბოძოდით. გასაზრდოსა გახვეწებდიან-გაუზარდოდით! თქვენ ვედრება ღაღადებასა სასინაუღვლოდ ნუ გაუხდით, სასიხარულოდ გაუხადე, თაობით პური მიუმატე. მაგის სახლში კაცს, კაცრივლობას, შიშით ხმა მტრისა ახადოდი, სიკვდილის ხმა მააშოროდი. საც თქვენი ბედი უძლურთ იძახონ - შენ კაბის კალთა დააფაროდი. დაცენ -დაფარენ ლაღის მტრისაგან. მოლაშქრე -მონადირეს გაუმარჯოს, მაგათ სახშით წულს ეს ზაფხული უჯავრო გადააყრეინე, შემოდგომა ღალიან-ბარაქიანი ჩაუყენე, ხარის ნახნავსა , ფურის ნაწველსა მადლი და ბარაქა დაუდევნე. რაც ჩემის უცოდინრობითა ბატონო-ბედნიერო ქება-დიდება გაკლდებდეს - შენს წყალობას ნუ დააკლებ...“ (VI. 31 გვ)

სადიდებელი სიტყვა სხვადასხვა ხატში განსხვავებული ფორმით გადმოიცემოდა, თუმცა მათი არსი მაინც ერთია. ამ ტექსტებს, ხევსურეთში კანონიკური ფორმა აქვს, მისი წარმომთქმელის ინდივიდუალობა არ ჩანს.  ასე არ ხდება ფშავში. ფშაველი ხევისბრების თქმით , არსებობს რაღაც ჩამოყალიბებული ტექსტი, თუმცა მისი უცვლელი ფორმით გადმოცემა აუცილებელი არ არის. ფშაველი ხევისბრები ამ ტექსტებს საკუთარი ინტერპრეტაციით წარმოთქვამენ. მათი თქმით, ლოცვას თავად ანგელოზისაგან სწავლობენ, რომელიც სიზმარში ეცხადებათ და გარდაცვლილი ხევისბერის პირით ელაპარაკებათ. ამით ისინი ხაზს უსვამენ, რომ კულტთმსახურებისათვის საჭირო ცოდნა უშუალოდ პირველწყაროდან-ღვთისშვილებიდან გადაეცემათ.

სადიდებელი ლოცვის  დასრულების შემდეგ ხევისბერი საკლავს „დაამწყალობლებდა :

„ღმერთო, შენ ხარ სახსენებელი, ღმერთო , შენ ხარ სადიდებელი, დიდება შენდა ღმერთო, დიდება! ძალა ძალზე შეგმატოს, ღმერთო სახელი სახელზედა.დედაო ხვთისმშობელო, შენის სახელის სადიდებლადა, შენის სახელის გასამარჯვოდა ამინთავსი ეს სანთელი. ღირსად მიიღე, ღირსეულადა ეს მაცხოვარი, მამა-პაპისაგან დაწესებული ზვარაკნი. როგორც გინდოდეს, როგორიცა გჭირდებოდეს, დედაო ხვთისმშობელო, ისე აიღე, ისე მიიღე სამსახური, ზვარაკნი. შენთვის საკლავ არ დაგვიკლავს, შენს ტკბილ წყალობას ნუ დაგვაკლებ, თავისთვის გინდოდეს, შენთვის მაიხმარე, მოთანხმე წმინდა ანგელოზთად გინდოდეს, წმინდა ანგელოზთ მაახმარე, გამარჯვებულო დედაო ღვთისმშობელო, შენის სახელის სადიდებლადა, შენის სახელის გასამარჯვოდა! ეს მაცხოვარი, ზვარაკნი ღირსად მიიღე, ღირსეულადა, ხსნილადა, კურთხეულადა. ჯვარი დასწერე ჩვენს თავსა, ჩვენს კაცსა, საქონსა, ნაქონ-ნაყოლსა, ბარაქა დაუდევნე...“ (VII.გვ.112)

საკლავს პირს აღმოსავლეთისაკენ უზამდნენ, ხევისბერი ანთებული სანთლით ბალანს შეუტრუსავდა და იქვე დაკლავდა. შემდეგ იჭრებოდა ქადა, მეოთხედი ხევისბერის წილი იყო, დანარჩენს კი უკან აბრუნებდა.

საკულტო რიტუალის აღსრულებაში ხევისბერს დასტურები ეხმარებოდნენ, ისინი ხევისბრის თანაშემწეს წარმოადგენდნენ და ერთი წლის ვადით ირჩეოდნენ. ზოგჯერ ეს მკითხავის პირითაც ხდებოდა. დასტური ხევისბერს შველოდა ზვარაკის დახოცვაში, ყარაულობდა ხატის საბრძანისსა და თას-განძეულს, უვლიდა ხატის მამულებს, ადუღებდა ლუდსა და აცხობდა პურს. ხევისბრის მსგავსად , მასაც უნდა შეენახა

წმინდად ცხოვრების წესი.

შემდეგ სუფრა გაიშლებოდა, ერთ თასს ან ყანწს სასმლით აავსებდნენ და ხევისბერს მიაწვდიდნენ. აინთებოდა სანთლები. ხევისბერი ფეხზე მდგარი სუფრას დალოცავდა , შესანდობარს დალევდა, რასაც გარშემო მსხდომნიც გაიმეორებდნენ.

„ღმერთო შენა ხარ სადიდებელი, ღმერთო შენა ხარ სახსენებელი!

ღმერთო , წმინდაო, ღმერთო მადლიანო,

ღმერთო შენის დიდებითა;

ღმერთო შენის მიცემითა;

ხარისა და გუთნის მადლითა;

ცისა და დედამიწის მადლითა;

წყლისა და წისქვილის მადლითა,

მოღალული მზისა და მთვარის მადლითა;

ალალი მუშის მარჯვენის მადლითა;

სააქაოს ნათქომი საიიოს მიდიოდეს და სულიწმინდას ხმარდებოდეს, ჩემო ბებოჩემო, ჩემო პაპაჩემო, ჩემო პაპაჩემო, დადგმულნი პურ-სუფრანი სალაღებლადაც გექნებათ, დანთებული სანთელი გზასამც გინათებსთ, წყლითამც პირს ილბობთ, ჩემი უთქმელობითაც ნურა დაგაკლდებათ, ცოტაიმც ბევრად მოგეჩვენებათ, წმინდადა, ხელ-უქცევლადა, გულ-უქცევლადა, ალად და მთავრად აგართვნესთ დადგმულნი სუფრანი.“ (VII. გვ. 117)

 ხევისბერთან ახლოს დასვამდნენ პატივსაცემ სტუმარს ან ასაკოვან ადამიანს და იწყებოდა ლხინი. ჩვეულებრივ რამდენიმე სუფრა იყო გაშლილი. ამ სუფრის პატრონი ხევისბერს სთხოვდა მასთან მიბრძანებულიყო, სუფრა დაელოცა და მისი „მკვდარი და ცოცხალი დაენამუსებინა“. ხევისბერს თან გაჰყვებოდა ხალხიც და ასე რამდენიმე სუფრის გამოცვლა უწევდა. ლხინი ზოგიერთ ხატში რამდენიმე დღე გრძელდებოდა და სხვა საკულტო ადგილებში გადაინაცვლებდა ხოლმე.  მთელი ეს რიტუალი წინასწარ იყო ჩამოყალიბებული და განსაზაღვრული. ხალხს ხევისბერი გაუძღვებოდა წინ, ხატის დროშით ხელში. მკაცრად იყო განსაზღვრული გზაც, რომლითაც ერთი სალოცავიდან მეორეში უნდა მისულიყვნენ.

ხატში აუცილებლად შეისმებოდა საყეინო „ლაშარის ჯვრის პიროფლიანების“ მოსაგონრად. აქ ის ხალხი იგულისხმებოდა , რომლებიც ლაშარის დროშის ქვეშ იბრძოდნენ და დაღლილნი და გაოფლიანებულნი დაიხოცნენ. ხევისბერი გამოიტანდა დიდ სპილენძის თასს, აავსებდა ღვინით და შემდეგნაირად იტყოდა მათ მოსაგონარს: „დიდება და გამარჯვება მოხსენდეს ძალას ხვთისას, სამართალს კვირეისას. მაიხსენივნეს ღმერთმან და ჩვენმა სალოცავებმა ლაშარის ჯვრის პიროფლიანნი, რომელთაც თავი შესწირეს ხალხისა და ლაშარის ჯვრის დროშის გულისადა და დაიხოცნეს ბრძოლაშია . საყეინო ზედაშითა მოსახსენიები ლაშარის ჯვრის პიროფლიანთა...“  (I. გვ. 78) ვისაც სურდა საყეინოს დალევა , სანამ ღვინოს დაეწაფებოდა, მანამდე თასის გვერდით ფული უნდა დაედო. შემოსული თანხა ისევ ხატს ხმარდებოდა.

 ხატი ხევისბრებისაგან მორჩილებას და წესების ზედმიწევნით დაცვას ითხოვდა, სხვა შემთხვევაში კი შერისხვა ემუქრებოდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, თემს  ხევისბრის განსჯა არ შეეძლო - ხატის საქმე იყო. ეს წარმოდგენა ხალხში გადმოცემებითაა გამყარებული:

„ქისტაურთა ხატს  ჰყოლია დიდი ხევისბერი გივი ფოცხვერაშვილი, ის ხატს ელაპარაკებოდა და იახსარს მისი პირით უბრძანებია ავისგორზე მისი მთავარი სამლოცველოს დაარსება. ამ ხევისბერს ხატის ქონების მეტი წილი საკუთარი ზურგით მიუზიდავს. სალუდე ქვაბი დაუდევს საბელზე და უნდა წამოეკიდა, მაგრამ აწევა ვერ შეძლო. აქ ამ დროს ვინმე შუაფხოველი ბადრიშვილი ყოფილა, იახსრის ყმა. ამ ბადრიშვილმა წამოუწია ქვაბი გივის და წამოჰკიდა. ამის გამო ის ბადრიშვილი ავად გამხდარა, ლოგინად ჩავარდნილა და კინაღამ მომკვდარა. იახსარს ხატის პირით შეუთვლია: „რად მიეშველე, შენ ვინა გკითხავდა, მე ჩემს ყმას ვცდიდი აიკიდებდა თუ ვერაო. მე თვითონ ავაყენებდი ჩემს ყმას , ან არა და მე თვითონ ვიცოდიო“. ამის გამო ბადრიშვილებს „დანადები“ დაეკისრათ: ერთი საკლავი წელიწადში და ერთი კოდი ქერის ლუდი-შობა დღეს“

საინტერესოა ერთი  გადმოცემა: „ახალი წლის რიტუალის შესასრულებლად ხატის მეკვლენი, ხევისბერ გამახარე ხოხორდაულის წინამძღოლობით მთაწმინდაზე (იგულისხმება ცაბაურთის სალოცავი) წასულან. იმ ღამით დიდი თოვლი მოსულა. მეორე დილით ხევისბერი წინ გამოუძღვა მლოცველებს დროშით ხელში, „წილობები“ კალთით მოჰქონდა. მოულოდნელად ზვავი წამოსულა, თან წამოუღია ხევისბერი და მასთან ერთად  დიდი ქვა , რომელზედაც ტაბლებს აწყობდნენ. როდესაც ზვავი მზილას (ადგილის სახელია) ჩამოსულა, გაჩერებულა . ხევისბერი ძველებურად ფეხზე იდგა, დროშაც ხელში ეჭირა და „წილობებიც“ უვნებლად იყო. დაუბერტყავს თოვლია და მთავარანგელოზისათვის უთქვამს - დროშა გადაგირჩინეო. რაკი ხატმა ვეღარ შეაგნებინა, აღარ ახევისბრა და მოკლა. მის ნათესავს ასე დაუტირებია:

„ნეტავი შენა ბედსა შენსა,

ხოხორდაულო გამახარეო,

მთაწმინდით წამოგიღო ზოვმაო,

მზილას ფეხზედავ დაგაყენაო,

კალთას ნახვევნი წილობანიო

ცოლ-შვილთავ მიუტანენ შინაო“

ამის შემდეგ, ახალ წელიწადს მთაწმინდას აღარ მიდიოდნენ და მზილას აღნიშნავდნენ“ (III. გვ. 102)

ხევისბრის მოვალობა იყო ბავშვის ხატში გაყვანის რიტუალის შესრულება. ეს ხდებოდა იმ ასაკიდან, როდესაც ბავშვი ფეხზე გავლას შეძლებდა. წულს (ვაჟს) მამის მთავარ სალოცავში, ე.წ. სათემო სალოცავში გაიყვანდნენ . მას თან მიაყოლებდნენ ვერცხლის ფულს, ერთ საკლავს, ქადას და სასმელს. ხევისბერი ახლად შემომატებული წევრის სამხვეწროდ ჯერ საკლავს დაკლავდა. ამ დროს ბავშვი ვინმე თავისიანს ეჭირა ხელში და მზის ამოსავალი მიმართულებით იდგა. ხევისბერი ხატის სადიდებელს რომ დაასრულებდა, საკლავს დაკლავდა და ახლადშემომატებულ წულს  დააამწყალობ-ლებდა. საკლავის სისხლში თითს დაისველებდა და ბავშვს შუბლზე ჯვარს გამოსახავდა, აანთებდა სანთლებს, მიიყვანდა ბავშვსაც, სამჯერ მაღლა ასწევდა და სამჯერვე მიწაზე მუხლებით დასვამდა და თან იტყოდა: „დალოცვილო ჩვენო სალოცავო, შენს საყმოს შემოემატა ეს წული , შენ იყმე და გაზარდე, გამოიყვანე კარგი კაცი, იმსახურე სხვა ყმათთან ერთად, ნურვის თვალსა და გულს მორევ. შენდ წესი არ დაუყრავ და შენს წყალობას ნუ დააკლებ შენი სახელის ჭირიმე.“ ამის შემდეგ ბავშვს მისიანებს გადასცემდა, წულის სადღეგრძელოს ყველა დალევდა, ქადას დაჭრიდნენ და იქ მყოფებზე ჩამოარიგებდნენ. ამის შემდეგ ვაჟი ხატის სრულუფლებიანი ყმა ხდებოდა.

ხატში გოგონებიც გაჰყავდათ, თუმცა ვაჟებისაგან განსხვავებით, ამ შემთხვევაში , რიტუალის შესასრულებლად ქადაც საკმარისი იყო.

ხევისბერს აუცილებლად იწვევდნენ სადღესასწაულო სუფრებზე, ქორწილში-ახალდაოჯახებულების დასალოცად, ნათლობაში. თუკი ოჯახში რაიმე უწესრიგო ან არაკანონზომიერი ხდებოდა და ოჯახის წევრები ახსნას ვერ უძებნიდნენ, ხევისბერს მოიწვევდნენ და ფუძეს დაალოცვინებდნენ. „ერთ ოჯახში რძე არ იდღვიბებოდა-გვიამბობენ შუაფხოვლები- ოჯახის წევრებმა ხევისბერი ბიჭური მიიწვიეს სახლის დასალოცად. ოჯახში მისულ ბიჭურს გამოეცხადა ვიღაც კაცი , რომელმაც „სახვევ-საპოხი“ სთხოვა. ეს კაცი ყოფილა ძველად ქისტების მიერ მოკლული ფშაველი. ხევისბერმა გააშლევინა სუფრა, მოატანინა სანთელი და „სახვევ-საპოხი“ და სახლი დალოცა. ამის შემდეგ რძე, ჩვეულებრივ , იდღვიბებოდა“. გადმოცემები ხაზს უსვამს, რომ ხევისბერს ზებუნებრივ ძალებთან უშუალო კავშირი ჰქონდა და ელაპარაკებოდა მათ, როგორც ცოცხალ ადამიანს.

ყოველი თემი ბრჭედ ირჩევდა გონიერ ხევისბერს (და არა თავხევისბერს). თუმცა აუცილებელი არ იყო ბრჭე ხევისბერი ყოფილიყო, მათ სხვადასხვა ფუნქცია ჰქონდათ. ლაშარის ხატის დღესასწაულებზე თორმეტივე თემი ლაშარში იყრიდა თავს. ყოველ თემს თავისი საჯარე ჰქონდა და თავთავიანთ საჯარეებში იკრიბებოდნენ. დღეობის დაწყებამდე ყოველი თემის ბჭე- ხევისბრები სპეციალურ შენობაში იყრიდნენ თავს, რომელსაც „საბჭო“ ერქვა. ეს იყო სიპით დახურული გრძელი დარბაზი, რომლის ორივე მხარეზე ჩამწკრივებული იყო ქვის სკამები. სპეციალურ საკურთხეველზე თასებს დადგამდნენ, ქადა-კვერებს დაალაგებდნენ, სანთლებს დაანთებდნენ. მომჩივანნი აქ დაიფიცებდნენ და მერე იმათ გაასამართლებდნენ. საბჭო არჩევდა ისეთ საქმეებს , რაც ეხებოდა მთლიანად ფშავლებს,მაგალითად , თუ რაიმე ერთ თემს ჰქონდა სადაო მეორესთან, ისეთი პრობლემა, რაც თემს შიგნით ვერ მოწესრიგდებოდა; ასევე განიხილავდნენ საქვეყნო ამბებს, ლაშქრობის საკითხებს და სხვა.  ლაშარის ჯვრის საბჭო რასაც გადაწყვეტდა, აუცილებლად უნდა შესრულებულიყო. საბჭო ხატობის დროს იმართებოდა, თუმცა აუცილებლობის შემთხვევაში სხვა დროსაც იკრიბებოდნენ. სათემო საკითხები მეტწილად თემს შიგნით განიხილებოდა.

ხევისბრები იყვნენ ფშაველთა წარმომადგენლები გარესამყაროსთან ურთიერთობაში.  საინტერესოა  დავით ბატონიშვილის (გიორგი XII-ის ძე) მიერ ფშავლებისადმი  მიწერილი წერილი : „დიდის იმპერატორის ნებით ჩვენ, საქართველოს მემკვიდრე დავით გიბრძანებთ ჩვენო უნჯნო ყმანო , ფშავის ხევის ხევისბრებო! მერე რატომ არ ჩამოხვედით აქამდინა და რა გვნახეთ. ახლავ ჩამოდით აქ, თქვენთან საქმე გვაქვს. თუ არ ჩამოხვათ , მაშინ შევიტყობთ, რომ ბატონ-ყმობა არ გნდომებიათ და მერე ჩვენს ძალსაცა სცნობთ!“ (III. გვ. 46)

რუსებისაგან დევნილი ალექსანდრე ბატონიშვილიც, (ერეკლე მეორის ვაჟი), სწორედ ფშაველ ხევისბრებს სთხოვს დახმარებას : „...ძმურის სიყვარულით მოგიკითხავთ ერთობით ფშავის ხევისბერებო, უფროს უფროსნო და ფშავლებო... ახლავ და ახლავ მდევრულად საჩქაროდ უნდა აქ ჩვენთან შილდას მოხვიდეთ... თუ ურჩობასა და მიზეზს იტყვით რასმე, მაშინ ოთხი ხუთი ათასი კაცი არც თქვენთვის გვეშურება  და ჩვენც უვალონი ვიქნებით და თქვენც იცით...“ (III. გვ. 50)

როდესაც ფშავლები სალაშქროდ ემზადებოდნენ , ხევისბერი ხატის დროშას გამოაბრძანებდა და დალოცავდა მათ. პირველი „ლაშარის ჯვრის პიროფლიანი“  ლაშარის ჯვრის ხევისბერი გარა თურმანაული იყო, რომელსაც არაერთი გამარჯვება მოუპოვებია ქისტებზე. ერთხელ, მისი წინამძღოლობით, ფშავლებს მითხო დაულაშქრავთ და ლაშარში იქედან წამოყვანილი ას სამოცი ხარი მოუყვანიათ. (I. გვ. 36) მიუხედავად ამისა , სავადებულო არ იყო ომში ხევისბერი წინ გასძღოლოდა მოლაშქრეებს, ამას სათანადო გამოცდილებისა და უნარის მქონე ადამიანები აკეთებდნენ. თუმცა , მუდმივი საშიშროების პირობებში, თემის უსაფრთხოებაზე ზრუნვა, სათანადო შეძლების მქონე ყველა მამაკაცის მოვალეობა იყო და ამის გამო, არც ხევისბერი იყო თავისუფალი ამ ვალდებულებისაგან.  თეკლე ბადრიშვილი აღნიშნავს: „ყველაზე მშიშარა ვარ, ასე ამბობდა ბიჭური , თუმცა ლაშქრობაში ყოველთვის პირველი მიდიოდა“.

ხევისბერის როლის შეფასებისას , ხაზი უნდა გავუსვათ იმ ფაქტს, რომ ის არ განსაზღვრავდა სათემო ცხოვრების ყველა, მხარეს. რაკი ფშავში არ არსებობდა წარჩინებული ფენა და არც არჩევითი ინსტიტუტები, ხევისბერის როლი გამოკვეთილად ჩანს, თუმცა ხევისბერი, პირველ რიგში, მაინც კულტის მსახურია, სასულიერო პირია. სათემო პრობლემების მოგვარებაში, სამხედრო-პოლიტიკური საკითხების გადაწყვეტაში ჩართულნი იყვნენ არა მარტო ხატის მსახურნი, არამედ თემის უხუცესები და სხვა, სათანადო ნიჭით , ცოდნითა და გამოცდილებით დაჯილდოებული ადამიანები.

რაც შეეხება ხევისბერთა დამოკიდებულებას ქრისტიანული კულტის მსახურებთან: პირველ რიგში, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფშაველთა  რელიგიური კულტი ქრისტიანული და წინარექრისტიანული რწმენის საინტერესო ნაზავს წარმოადგენს. ხატობები, ძირითადად, ქრისტიანულ დღესასწაულებს ემთხვევა. ხატის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ეკლესიები ან მათი ნაშთები ( მაგ: თამარ-ღელეში, ლაშარში, იახსარში და სხვ). ეს ეკლესიები ძველად მოქმედი იყო და ალბათ, გულისხმობდა გარკვეული ფორმით თანამშრომლობას ხევისბრებსა და მღვდლებს შორის. ცნობილია ასეთი ფაქტი: როდესავ ვაკესოფელში ბოლშევიკებს ეკლესია დაურბევიათ, საეკლესიო ქონება ხევისბერს შეუნახავს ჭიდალში, თავის სახლში. მიუხედავად ამისა ,ფშავლების თქმით , მღვდლები და ხევისბრები ერთმანეთს ვერ ეწყობოდნენ და ამას თავის მიზეზები ჰქონდა:

·         რელიგიური ღვთისმსახურების აქტს ხევისბერი ახორციელებდა, ეს სამღვდელოების გაღიზიანებას იწვევდა, რაკი ამას თავის მოვალეობად თვლიდა.

·         მართლმადიდებლური ეკლესია ღვთისმსახურებას მკაცრად კანონიზირებული ფორმით ახორციელებს და ხატში დამკვიდრებული წესები მისთვის მიუღებელი იყო

·         ხატისათვის საკლავის შეწირვა აუცილებელია, ქრისტიანული ეკლესია კი მსხვერპლთშეწირვას გმობს.

·         ხატის მსახური მიცვალებულს უნდა მოერიდოს; საერთოდაც, თემის მკვიდრს,  რომელიც მიცვალებულთან იყო, განსაზღვრული პერიოდის განმავლობაში ხატში მისვლა აკრძალული აქვს. ეკლესიის დამოკიდებულება სრულიად საპირისპიროა-მიცვალებული-სათვის წესის აღსრულება აუცილებელია.

ზოგადად, ეკლესია ხატთმსახურებაში არსებულ ბევრ ელემენტს წარმართულად მიიჩნევს და ეწინააღმდეგება.

 „დღესდღეობით, ხევისბერის ინსტიტუტი ძველის აჩრდილსღა წარმოადგენს -ამბობს შუაფხოს მკვიდრი ვახტანგ წელაური. -კომუნისტების პერიოდიდან, ფშავ-ხევსურეთის ტერიტორიაზე ბარის მცხოვრებლებმა დაიწყეს ცხვარ-ძროხის შემოყვანა, მოსულებმა არაფრად ჩააგდეს ჩვენი სალოცავები, ბევრი რამ დაიკარგა. მათურის სალოცავიდან ორჯერ მოიპარეს ზარი, თუმცა ორივეჯერ მოხერხდა მისი დაბრუნება. ხევსურეთში საქმე სისხლისღვრამდეც მივიდა , მაგრამ კომუნისტურმა მთავრობამ დაპირისპირება ალაგმა.“

  დრო ბევრჯერ შეიცვალა და ყველა ეტაპმა ამ ინსტიტუტზე თავისი გავლენა იქონია. კომუნისტური მმართველობის ადრეულ ეტაპზე ხატის კულტი ხელისუფლება ძალიან შეავიწროვა, თუმცა შემდგომ ჩვეული წესით მიმდინარეობდა. ის ადამიანები, რომლებიც კომუნისტურ პარტიაში იყვნენ გაერთიანებულნი, სახატო რიტუალებში მონაწილეობის მიღებას ერიდებოდნენ, მაგრამ უმეტსობას ფარულად მაინც სწამდა.

90-იან წლებში დაიწყო ხატ-სალოცავებისაკენ შემობრუნება. თუმცა მთავარი პრობლემაა შემდეგშია: ხატ-სალოცავების უმეტესობა უკანაფშავის ტერიტორიაზე მდებარეობს, რომელიც ფაქტობრივად , მოსახლეობისაგან დაცლილია. ვახტანგ წელაური ამბობს : „წყაროსთავი სალოცავს , ძველად ,ექვსი ხევისბერი ემსახურებოდა, ბოლო ხანებში კი , ოცი წლის მანძილზე ხევისბერი საერთოდ არ იყო და ხალხი თავად ასრულებდა წესებს. შემდგომ ვაკესოფლის მკვიდრ ივანე წელაურს შვილი გაუხდა შვილი გაუხდა ავად, ხატმა მოსთხოვა მიმსახურეო და ისიც დადგა ხევისბრად. მაგრამ ახლა ბობღიაშვილები ედავებიან, ჩვენი მამა-პაპანი ხევისბრობდნენ, თქვენს გვარს არ მოუდისო“. ხევისბერი არ ჰყავდა პირქუშის ხატს, ახადში, ბოლო ხანებში ბარში გადასახლებული ფშაველი დადგა. ხატობის სტუმართა დიდი წილიც ბარში მცხოვრები ფშაველია.

საკულტო რიტუალი კვლავ ძველი წესებით მიმდინარეობს. თუმცა, ფშავლების თქმით , ხევისბრები ნაკლებად იცავენ წმინდად ცხოვრების წესს, ბევრი მათგანი ბარშია დამკვიდრებული, იქ კი, ამ წესების დაცვა ფაქტიურად შეუძლებელია.

ხატში აღარ არიან დასტურები. ისინი უვლიდნენ ხატის მამულებს , მეურნეობას ფშავსა და კახეთში, ხდიდნენ ლუდს. მამულების ნაწილი დაიკარგა, ზოგიც გაჩანაგდა, შესაბამისად დასტურებმაც დაკარგეს თავისი ფუნქცია. ფშავში იშვითადღა ხდიან ლუდს ტრადიციული წესით, რაც ადრე აუცილებლობას წარმოადგენდა და ყველა ხატთან არსებობდა სალუდე ნაგებობა. შობიდან ძველით ახალწლამდე ხევისბრები და დასტურები ხატში ცხოვრობდნენ. მოიმარაგებდნენ შეშას, მათ უტოვებდნენ შობას დაკლული სასოფლო საკლავის ხორცს, მრავალრიცხოვანი თემის რომელიმე წევრს ყოველდღე მოჰქონდა „მოსაკითხი“.დღეს, ხევისბრისათვის, რომელიც მარტო ასრულებს ღვთისმსახურებას, ამ წესის შესრულება ძალიან რთულია.

„ხევისბრის ძალა ხალშია, ხალხი კი აღარ არის, თემი დაცლილია - ამბობს იახსრის ხვისბერი ლაზარე ელიზბარაშვილი და მაინც იმედიანადაა განწყობილი - ბოლო პერიოდში, ხატობებში უფრო და უფრო  მეტი ადამიანი მოდის, მათ შორის  უმატესი ახალგაზრდობაა, ისინი პატივს მიაგებენ საგვარეულო სალოცავებს, ინტერესდებიან საკუთარი წარმომავლობით, წინაპართა ნასახლარებით. სწორედ ,  სალოცავებს შესწევს უნარი ადამიანები საკუთარ ფესვებს დაუბრუნოს და ერთმანეთის ნდობა და სიყვარული ჩაუნერგოს!„“

  

ბიბლიოგრაფია:

                            I.            ალ. ოჩიაური- „ქართული ხალხური დღეობები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში“; თბ. 1991 წ.

                         II.            აკ. შანიძე -„ქართული კილოები მთაში“; თხზულებანი, ტომი I, თბ. 1984 წ.

                      III.            ვერა ბარდაველიძე - „აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ტრადიციული საზოგადოებრივ-საკულტო ძეგლები“, ტომი I. თბ. 1973 წ.

                       IV.            სერგი მაკალათია „ფშავი“, თბილისი, 1985  წ.

                          V.            ლევან ბოძაშვილი „ფშავი და ფშავლები“ თბ. 1988 წ.

                       VI.            „ ქართული ხალხური პოეზია“,-ქართული პოეზია, ტომი XVII, თბ. 1985 წ.

                    VII.            „ჯვარ -ხატთა სადიდებლები“, (ზურაბ კიკნაძე, ღვთისო მამისიმედიშვილი, ტრისტან მახაური), თსუ. თბილისი. 1998 წ.

მთხრობელები:

·         თეკლე ბადრიშვილი ,86 წ.

·         ლაზარე ელიზბარაშვილი , 79 წ. (იახსრის ხევისბერი)

·         ვახტანგ წელაური 72 წ.